II- SIFAT (ÖNAD)
İsimleri
niteleyen ya da belirten sözcüklerdir.
Sıfatlar
ancak varlıklarla ortaya çıkar. Bu nedenle tek başlarına kullanılamaz. Sıfat
olarak kullanılan çoğu sözcük bazen bir kavramın karşılığıdır. Örneğin “mavi”,
bir renk ismidir, “iki”, bir sayı ismidir. Ancak bu sözcükler isimlerin
özelliklerini bildirecek duruma gelirse sıfat olur. Yani;
“Mavi
gözlerine bayıldım.” cümlesinde “mavi” göz isminin rengini bildirdiğinden
sıfattır. Ya da “iki” sözü; “İki kalemi vardı.” cümlesinde
kalemlerin sayısını bildirdiğinden sıfat olmuştur.
Ancak
sıfatın mutlaka isimden önce gelmesi gerekmez. Bazen bir ismin niteliğini
bildirmesine rağmen isimden önce gelmediği de olur.
“Elinde
güzel bir çiçek vardı.” cümlesinde “güzel” sözü isimden önce gelerek onun
sıfatı olmuş. Biz aynı cümleyi;
“Elindeki
çiçek güzeldi.” diye de söyleyebiliriz. Bu durumda “güzel” sözü yine çiçeğin
bir niteliğini bildirir. Öyleyse yine sıfat görevindedir.
a. Niteleme sıfatları
Varlıkların
yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır. Bunlar varlığın nasıl olduğunu
bildirir ve isme sorulan “nasıl” sorusuna cevap verir.
“Kurumuş
yapraklar yere döküldü.” cümlesindeki altı çizili sözcük, yaprağın nasıl
olduğunu yani niteliğini bildiriyor. İsme “Nasıl yapraklar?” diye sorarsak
cevap olarak “kurumuş” sözünün geldiğini görürüz.
b. Belirtme sıfatları
Varlıkların
diğer varlıklarla ilgileri sonucunda aldığı özellikleri belirten sıfatlardır.
Kendi arasında dört gruba ayrılır.
1-İşaret Sıfatı: Varlıkların
bulunduğu yerleri gösteren sıfatlardır. Söyleyen kişinin, sözünü ettiği nesneye
uzaklığına göre değişir.
“Bu evi biz aldık.” cümlesinde
evin yakın olduğu;
“Şu evi biz aldık.” cümlesinde
biraz uzak;
“O evi biz aldık.” cümlesinde
çok uzak ya da, sözü edilen bir evin olduğu
anlaşılır. Bu cümlelerde altı çizili sözcükler işaret sıfatıdır. Bu tür
sıfatlar isme “hangi” sorusunun sorulmasıyla bulunur. “Hangi ev?”, “ “Bu ev”
gibi...
Bazı
işaret sıfatları ise yer bildirir. Bunlar çoğu zaman “-ki” ekini alarak
kullanılır.
Buradaki evi biz aldık.
Şuradaki evi biz aldık.
Oradaki evi biz aldık.
cümlelerinde
bulunan altı çizili sözcükler yer bildiren işaret sıfatlarıdır. Bunların
dışında; öteki sokak, beriki ağaç gibi yer bildiren sıfatlar da vardır.
2-Sayı Sıfatları :
İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlardır. Birkaç türü vardır.
Sınıfta
yedi öğrenci vardı.
Asıl sayı sıfatı
Yedinci
öğrenci
gelsin.
Sıra Sayı
sıfatı
Yedişer
kişi
geldi.
Üleştirme
Sayı Sıfatı
Yedi
de bir ihtimal
var.
Kesir Sayı Sıfatı
Çeyrek
ekmek
aldı.
Kesir
Sayı Sıfatı
Bunların
dışında bazı kaynakların topluluk sayı
sıfatı diye adlandırdığı, ikiz çocuk gibi
sıfatlar da vardır.
Belgisiz Sıfat :
İsimlerin nicelik yönüyle belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır.
Bazı konularda bilgisi yoktur.
Birtakım yanlış fikirleri vardı.
Hiçbir öğrenci gelmemişti.
Bütün kitapları aldı.
Her yer tertemizdi.
Bir
gün bu
iyiliğinizi ödeyeceğim.
cümlelerinde
altı çizili sözcükler belgisiz sıfatlardır. İsimleri sayıca az çok belli etmişler
ancak tam bir özellik bildirmemişlerdir.
Soru Sıfatı : İsimlerin niteliğini,
herhangi bir özelliğini soran sıfatlardır. Bu sözcüklerin yerine konan
sözcükler de sıfattır.
Nasıl
filmleri
seversin?
Kaçar lira ayırmamız
gerekiyor?
Hangi
soruyu
çözemedi?
ADLAŞMIŞ SIFAT
Bazen
kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin
vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin yerine
geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir. Adlaşmış sıfatlar
niteleme sıfatlarıyla yapılır.
“Korkak insanların kendine güveni
yoktur.”
cümlesinde
niteleme sıfatı olan “Korkak” sözcüğü,
“Korkakların kendine güveni yoktur.”
cümlesinde
“insanlar” isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur.
Adlaşmış
sıfat olan sözcükten sonra bir isim gelirse, anlam karışıklığını önlemek için
iki sözcük arasına virgül (,) konur.
İhtiyar, adamlara şöyle bir baktı.
İhtiyar adamlara şöyle bir baktı.
Not : Sıfatla, onun nitelediği isim arasına hiçbir noktalama işareti
konmaz.
SIFAT TAMLAMASI
Bir ismin, bir veya daha
fazla sıfat tarafından nitelendiği ya da belirtildiği
söz öbeklerine denir. Tamlamada sıfat daima isimden önce gelir.
“Yeşil gözleri beni derinden etkiledi.”
cümlesinde “göz” isim, “yeşil” sıfattır.
“O tatlı, yeşil gözler beni
derinden etkiledi.” şeklinde söylersek , bu durumda "göz” isminin, “o”,
“tatlı”, “yeşil” sıfatları tarafından belirtildiğini ve nitelendiğini görürüz.
Sıfat Grubu
(Bileşik Sıfat)
Sıfat görevinde bulunan söz
öbeği kendi içinde isim tamlaması, sıfat tamlaması, ikileme, pekiştirilmiş
sıfat, derecelendirilmiş sıfat gibi özellikler taşıyorsa, bu sıfata “bileşik
sıfat” ya da “sıfat grubu” denir.
“Uzun boylu bir öğrenci seni sordu.”
cümlesinde altı çizili söz
“öğrenci” isminin sıfatıdır. Bu sıfatı incelediğimizde “uzun boy” sıfat
tamlamasına “- lu” eki getirilerek yeni bir sıfat
oluşturulduğunu görürüz. Buna bileşik sıfat denir.
Bazen bu tür bileşik
sıfatlarda isimle sıfatın yeri değiştirilip isme bir iyelik eki eklenir. Bu
durumda sıfat “boyu uzun” biçiminde söylenir. Buna iyelik ekli sıfat grubu
denir.
“El işi örtüyü masaya
serdiler.”
cümlesinde “el işi” tamlaması
belirtisiz bir isim tamlamasıdır ve “örtü” isminin sıfatı olarak
kullanılmıştır. Bu da bileşik sıfattır.
Aşağıdaki altı çizili sözler
de bileşik sıfat sayılır.
“Çok çalışkan bir kadındır o.”
“Güzel mi güzel bir şiir yazmış.”
“İrili ufaklı evler dağın yamacına
dizilmişti.”
“Roman
daha etkili bir türdür.”
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Sıfatlar
–cik, -cek, -si, msı, -mtrak ve –rak eklerini alarak “azalma, küçülme” bazen de “okşama,
acıma” anlamı kazanır. Azaltma ya da küçültme
göreviyle kullanılan bu ekler nesnenin niteliklerinin azaldığını(küçüldüğünü)
gösterir.
Küçükcük >>küçücük (araba)
Ufakcık >> ufacık (elbise)
Daracık(yol)
Büyükçe(bina)
Zengince
(biri)
Çocuksu(yüz)
Mavimsi(örtü)
Yeşilimtrak(koltuk)
PEKİŞTİME SIFATLARI
Çoğunlukla
niteleme sıfatlarının- niteledikleri nesnenin anlamını güçlendirmek amacıyla-
pekiştirilerek kullanılmasıyla oluşan sıfatlardır.
Pekiştirme
işi şöyle yapılır. Sıfat olan kelimenin ilk sesli harfine kadar olan kısım
alınır. Bu kısma “m, p, r, s” seslerinden uygun olanı eklenir. Elde edilen bu
kısım bir önek olarak sıfatın başına getirilir.
Yeşil(ova)
>> yemyeşil (ova)
Düz
>> dümdüz
Temiz
>> tertemiz
Kırmızı
>> kıpkırmızı
***İkilemeler,
bir adın önüne gelip onu nitelerse, ikileme yoluyla pekiştirilmiş sıfat elde
edilmiş olur: ışıl ışıl gözler, derli toplu ev, uzun
mu uzun boy...........