FİİL ÇATISI
Çekimli bir fiilden oluşan
yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir. Bundan
hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının
aranmayacağını söyleyebiliriz.
Çatı; yüklemin nesne ve
özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve
özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar. NESNE –
NESNE-YÜKLEM
İLİŞKİSİ
Fiiller nesne alıp
almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunları dört grupta
inceleyebiliriz.
1. Geçişli Fiil
Nesne alabilen fiillerdir.
Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır.
Örneğin;
“Etrafı daha iyi görebilmek
için ışığı yaktı.”
cümlesinde “yaktı” yüklemdir;
“o” gizli öznedir. Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı?” diye soruyoruz. “ışığı”
cevabı geliyor. Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak” fiili geçişli bir fiildir.
***Fiilin geçişli
olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da
olabilir.
Örneğin;
“Ahmet mutlaka senden
öğrenmiştir.”
cümlesinde “öğrenmiştir”
yüklemine “Neyi öğrenmiştir?” diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin
cevap vermediğini görüyoruz. Ancak biz cümleye “onu” gibi bir nesne ilave
edebiliriz. Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir,
ancak cümlede nesne yoktur. Böyle cümlelerde bir tür “gizli nesne” nin varlığı söz konusudur. Bu durumun görüldüğü cümleleri
daima “onu” sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir.
2. Geçişsiz Fiil
Nesne almayan fiillerdir. Bu
fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez.
Örneğin;
“Eve dönünce, yorgunluktan,
uzandığım yerde uyuyakalmıştım.”
cümlesinin yüklemine “Neyi
uyuyakalmıştım?” diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz.
Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir.
Fiiller değişik eklerle çatı
özelliğini değiştirebilir. Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik” durumu ortaya
çıkar.
3 . Oldurgan Fill: Geçişsiz
durumdayken “-t, -ır, -tır” eklerini alarak geçişli
yapılan fiillere denir.
Yemek
pişti.(geçişsiz) >>> Yemeği pişirdi (Geçişli)(Yani
oldurgan)
Çocuk
ağladı(geçşsiz.)
>>> Çocuğu ağlattı(geçişli/Oldurgan)
4.Ettirgen Fiil: Geçişli olna filer “-t, -ır, -tır” eklerini alırsa, fiilin geçişlilik
derecesi artar. Yani fiil ettirgen olur.
Eve mektup
yazdı (geçişli) >>>
Öğretmen suları yazdırdı (geçişli/Ettrgen)
Etrngen çatılı
cümlelerde, özne yapan değil, yaptırandır.
“Oğluna terliklerini getirtti.”
cümlesinde getirme işini
yapan “oğlu” dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir.
“Masayı bir güzel temizletti.”
“Soruyu ablasına çözdürdü.”
cümlelerinin
yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir.
ÖZNE - YÜKLEM
İLİŞKİSİ
Öznenin yüklemle ilişkisi beş
grupta incelenir.
1. Etken Fiil
Yüklem durumundaki fiilin
bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir.
Örneğin;
“Masanın üzerini güzelce
temizledi.”
Yapan kim?” diye sorduğumuzda
yine “o” cevabı geliyor. Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır.
Öyleyse fiil etkendir.
“Yağmur yağıyor yine
ince ince.”
“Taş bu yola nereden düşmüş?”
“Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor.”
“Yaşlı kadının elleri bir
hayli buruşmuştu.”
cümlelerinin yüklemleri de
etken fiildir.
2. Edilgen Fiil
Fiilin bildirdiği işi özne
değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir. Bu
fiiller, etken fiillere “-l-” ve “-n-” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Etken
fiilin nesnesi olan öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu
öznelere “sözde özne” adı verilir. Örneğin etken
fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım;
“Masanın üzeri güzelce
temizlendi.”
cümlesini incelersek;
“temizlendi” yüklemdir. “Temizlenen ne?” diye sorduğumuzda “Masanın üzeri”
öznesi cevap veriyor. “İşi yapan kim?” diye sorduğumuzda, “başkası” cevabı
gelir. Yani işi yapan özne değil,
başkasıdır. Çünkü masa kendi
kendini temizleyemez. Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir.
Edilgen fiiller, “kim tarafından” sorusuna “Başkası
tarafından “ karşılığını verirler.
Çanta alındı.
Arkadaşı çok sevilir.
Bu olaya ağlandı.
Araba siliniyor.
3. Dönüşlü fiiller: Dönüşlü çatı ekleriyle
oluşturulan ve öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya tekrar özneye döndüğünü
bildiren fiillerdir. Dönüşlü fiillerde -istisnalar dışında- özne ile nesne aynı
varlıktır. Türkçe'de dönüşlü çatılı fiiller -(ı)n ekiyle kurulur. -(ı)l ve (ı)ş
ekleriyle de dönüşlü görünümünde çatılar kurulabildiği söylenmekte ise de böyle
fiillerde dönüşlülük anlamı belirgin değildir.
"Arkadaşın
ne çok övündü." cümlesinin yüklemi dönüşlülük eki almış öv-ü-n-düdür. Övündünün bu cümleye
kattığı anlam ise arkadaşın kendisi kendisini övdüdür.
O her akşam yıkanır: O, her akşam kendisi kendisini yıkar.
Faruk her sabah taranır: Faruk her sabah kendisi kendisini
tarar.
"Gelen
darbelerden ustaca korundu.", "O, gelen darbelerden kendisi kendisini
ustaca korudu." Bu cümlelerde bildirilen eylemi yapan da, bu eylemden
etkilenen varlık da öznedir. Bunlar gibi süsle-n-mek,
söyle-n-mek, döv-ün-mek,
fiilleri de dönüşlüdür.
Dönüşlü
fiillerin özne ve nesnelerinin aynı varlık olmasına rağmen bazı dönüşlü fiiller
nesne alabilir.
Bavulunu yüklendi: Yüklendi fiili dönüşlüdür; bavulunu
cümlenin nesnedir.
Dün madalyalarını takındı: Takındı fiili dönüşlüdür;
madalyalarını cümlenin nesnedir.
Cansız
öznelerin eylemleri dönüşlü olamaz. Çünkü cansız öznelerin bir eylem yapması söz konusu
değildir. "Yeni ev boyandı." cümlesindeki boyandı eylemi dönüşlü
değil, edilgendir. Evin, kendi kendini boyama özelliğine sahip olması mümkün
olmadığına göre boyama eylemini başkası yapmıştır. Ancak "Candan iyice
süslenmiş." cümlesinin öznesi Ayşe, kendi kendini süsleme özelliğine sahip
olduğu için süslenmiş yüklemi dönüşlüdür.
"Hami
bugün çok yoruldu." Yor-u-l-du yükleminin aldığı
l ekinin cümleye kendi kendini yordu anlamı kattığı belirgin değildir. Bunun
gibi üz-ü-l-mek, sık-ı-l-mak,
kız-ı-ş-mak fiillerinde de dönüşlülük anlamı belirgin
değildir.
4. İşteş fiiller: Bir işin birden çok özne
tarafından yapıldığını belirten fiillerdir. Türkçe'de işteşlik eki (i)ş'dir. Bul-u-ş-mak, at-ı-ş-mak, bağ(ı)r-ı-ş-mak, kaç-ı-ş-mak birer işteş fiildir.
İşteş
fiillerin bildirdiği eylemi özneler ya beraber (ortaklaşa)
ya da karşılıklı yaparlar.
Birlikte
(ortaklaşa) işteş fiiller:
İşin, oluşun, hareketin iki ya da daha çok özne
tarafından birlikte yapıldığını bildiren fiillerdir: "Saatlerce durakta
bekleştiler." cümlenin öznesi olan onlar hep beraber bekleşmişlerdir. Aynı
şekilde "Kanaryalar ne güzel ötüşüyor." Baharda kuzular meleşir," cümlelerinin yüklemleri olan ötüşmek, meleşmek fiillerinin de ortaklaşa işteş anlamı vardır.
Karşılıklı
işteş fiiller: İşin,
oluşun, hareketin iki ya da daha çok özne tarafından
karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir: "İki kardeş hasretle
kucaklaştılar." cümlesinin öznesi olan iki kardeş, yüklemin bildirdiği
kucaklama eylemini karşılıklı yapmıştır. "Bunun için Bu insanlar neden
dövüşür? Çocuklar niye atışmışlar. İki arkadaş buluştular. Yolcular yine
çekişiyorlar. Kore'de göğüs göğüse vuruştular. Onlar
sık sık görüşürler." cümlelerinin yüklemleri
olan dövüşmek, atışmak, buluşmak, çekişmek, vuruşmak, görüşmek fiillerinin de
karşılıklı işteş anlamı vardır.
Nitelikte
eşitlik bildiren fiiller:
Bu
fiiller sıfat olarak kullanılan kelimelerden le+ş
ekiyle türerler. Beyazlaşmak, güzelleşmek, iyileşmek... nitelikte eşitlik
bildiren fiillerdir.
"Bu
yaz çok esmerleşmiş." cümlesinin yüklemi olan esmerleşmek fiilinin anlamı
esmere eşit bir görünüm kazanmadır. "Günden güne güzelleşiyor."
cümlesindeki güzelleşmek fiilinin anlamı ise güzele benzemektir.
İşteş fiiller işin yapılışına
göre iki grupta incelenir.
Örnekler:
“Ortadaki elmaları paylaştılar.”
“Boş yere saatlerce
tartıştılar.”
“Boksörler çok yaman dövüştüler.”
“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına
üşüştüler.”
“Kuzular otların arasından meleşiyor.”
“Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor.
“Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor.”
***“Okula bu sabah birlikte gittiler.”
cümlesinde de yüklem birlikte
yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz. Çünkü işteş fiiller, önceden
de söylemiştik, mutlaka “-ş-" ile bitmelidir.
Yapıca “-ş-" ile biten
her fiil elbette işteş değildir.
***“Adam genç yaşında dünyayı
dolaştı.”
cümlesinde yüklem işteş
değildir; çünkü karşılıklı ya da birlikte yapılma
anlamı yoktur.