BİRLEŞİK FİİLLER
İki veya daha fazla sözün bir
araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi
karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Yapılışına göre üç
grupta incelenebilir:
a. Yardımcı Fiille
Yapılan Bileşik Fiiller
Bir yardımcı fiille ondan
önce gelen adsoylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı
fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.
Etmek
“Bu olay beni çok tedirgin
etti.”
“Gelmeden önce mutlaka telefon
ederdi.”
“Akşamki yemek beni rahatsız
etti.”d
“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”
cümlelerinde altı çizili
sözler bileşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı
hakimdir.
“Etmek” yardımcı eylemi bazı
cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir.
“Bu ev söylendiği kadar
etmez.”
cümlesinde “etmek” eylemi
“değer, tutar” anlamında kullanılmıştır.
Bazen “etmek” yardımcı
fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir.
“Çok ağır işler yüklendi
sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.”
Bu tür fiillerde isim soylu
sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir.
“Hele bir dediğini yapma,
sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.
Olmak
“Adam birden ortalıktan yok
oldu.”
“Soğukta uzun süre kalınca hasta
olmuş.”
“Konuşmacının sözlerine
herkes mest oldu.”
“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”
cümlelerinde altı çizili
eylemler bileşik eylemdir.
“Kardeşim bu yıl doktor
olacak.”
cümlesinde “olmak” eylemi
meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da bileşik fiil yapmıştır.
“Olmak” yardımcı eylemi kendi
anlamında da kullanılabilir.
“Benim de bazen hayallere
daldığım olmuştur.”
“Olmak” fiilinin bileşik
eylem yapıp yapmadığını anlamak için onu kendinden önceki sözcükle
kullanabiliriz. Örneğin “doktor olmak” anlamlı bir fiildir de “daldığım olmak”
anlamlı değildir.
Bunların dışında kullanılan
“eylemek, kılmak” gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini “etmek” eylemine
bırakmışlardır.
Seyreyledim eşkal-i hayatı
Ben havz-ı
hayalin sularında
dizelerinde altı çizili eylem
“eylemek” yardımcı eylemiyle yapılan bir bileşik eylemdir.
“Sözü etkili kılmak
için sözcükleri iyi seçmek gerekir.”
cümlesindeki “etkili” sözcüğü
de “kılmak” yardımcı eylemiyle yapılmıştır.
b. Kurallı Bileşik
Fiiller
Bunlar belli kurallara göre
yapılan ve her birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir. Yardımcı eylemden
önce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yapılır. Dört grupta incelenir.
Yeterlik Fiili
Yapmaya gücü yetmek anlamında
olan bu fiilin yapılışı “fiil + a(e) + bilmek” şeklindedir.
“Kapıyı biraz açabilir miyiz?”
“Sizinle ben de
gelebilirim.”
cümlelerinde altı çizili
fiiller yeterlik fiilleridir. Bu fiilin olumsuzunda yardımcı eylem tamamen
ortadan kalkar.
“Soruyu kimse çözemedi.”
“Çok aradım, ama bulamadım.”
cümlelerinde altı çizili
sözcükler yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir. Görüldüğü gibi yardımcı eylem
yoktur. Fiile “-ama-, -eme-" şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur.
Bazen bir fiile yeterlik
fiilinin hem olumlu hem olumsuz şekilleri getirilebilir.
“Bu soruyu o da çözemeyebilir.”
Tezlik fiili
Anlamında bir çabukluk
ifadesi olan tezlik fiilinin yapılışı “fiil + ı (i, u, ü) + vermek”
şeklindedir.
“O kadar soruyu bir saatte çözüverdi.”
“Şu paketleri üçüncü kata
çıkarıver.”
cümlelerinde altı çizili
fiiller tezlik fiilidir. Bu fiilin olumsuzu, az da olsa kullanılır:
“O kadar bekledim, bana bir
mektup bile yazıvermedin.”
Olumsuz bir fiilin tezlik
fiili olması durumunda ise, fiil “vazgeçme, bırakma” anlamları verir:
“Adamın üzerine fazla
gitmeyin, sonra bir daha gelmeyiverir.”
Sürerlik Fiili
Anlamında bir devamlılık
görülen bu fiilin yapılışı
şu şekildedir: Fiil + a(e)
+ kalmak
durmak
gelmek
“Kavga edenlerin haline bakakaldı.”
“Sen olayı düşünedur,
ben şu yazıyı müdüre verip geleyim.”
“Asırlar öncesinden süregelen
bu adetleri bırakmak kolay değil.”
cümlelerinde altı çizili
fiiller sürerlik fiilleridir. Bu fiillerin olumsuzları kullanılmaz.
Yaklaşma Fiili
Anlamında “az kalsın
olacaktı” ifadesi görülen bu fiilin yapılışı “fiil + a(e)+ yazmak”
şeklindedir; yazı dilinde pek kullanılmaz, yerel bir söyleyiştir.
“İşe giderken yolda düşeyazdım.”
cümlesinde altı çizili sözcük
yaklaşma fiilidir.
c. Anlamca
Kaynaşmış Bileşik Fiiller
Belli bir yardımcı fiili
olmayan, sözcüklerin kendi anlamları dışında bir anlam verecek biçimde
kaynaştıkları bileşik fiillerdir. Bunların büyük çoğunluğunu deyimler
oluşturur.
“Tüm canlılar dile
gelmişti sanki.”
“Her yeni düşünceye karşı
çıkman doğru değil.”
“Burada geçen yıl meydana
gelen olayda, iki kişi ölmüştü.”
“Bu davranışı, onu herkesin gözünden
düşürdü.”
cümlelerinde
altı çizili sözler birer anlamca kaynaşmış bileşik fiildir.